چنان که پیش‌تر گذشت، سید محمد حسین فضل الله در سال‌هاى حضور در نجف در صف بنیادگذاران نخستین حرکت‌هاى شیعى در عراق قرار داشت و از همراهان نزدیک سید محمد باقر صدر در مسایل سیاسى و تشکیلاتى بود.

فضل الله پس از بازگشت به وطن پدرى خویش (لبنان) درپى طرح صبغه سیاسى اسلام در جامعه مسلمانان لبنان برآمد، به گونه‌اى که اسلام‌گرایى سیاسى و مردم‌گرایى از وجوه بارز شخصیت او به شمار مى آید.

زمانى که کشور لبنان مورد تهاجم رژیم صهیونیست واقع شد، جوانانى که غالباً تحت تاثیر اندیشه و حرکت فضل الله بودند و گویا از پیش براى چنین دوره‌اى تربیت شده بودند، حرکت نامنظم و غیر تشکیلاتى مقاومت اسلامى را که برخوردار از بدنه‌اى مردمى و مستحکم بود، به راه انداختند. این حرکت که امروزه (حزب‌الله) لبنان شکل سازمان یافته و اصلى‌ترین شاخه آن است، همواره از فضل الله تغذیه فکرى و سیاسى شده و مى‌شود. وسایل ارتباط جمعى جهان همیشه از فضل الله به عنوان (رهبر معنوى حزب‌الله) یاد مى کنند‌- اما وى انتساب تشکیلاتى و سازمانى خود را به هر گروه سیاسى‌اى رد مى کند و مى‌گوید: (این نامگذارى ناشى از این است که اغلب این برادران مبارز و مومن در نمازهاى جمعه و جماعت که به امامت من تشکیل مى‌شود و یا در درس‌ها و سخنرانى‌هاى من حاضر مى‌شوند که این را تداعى مى‌کند که من سمت رهبرى آنان را به عهده دارم.)

هرچند ارتباطى بین فضل الله و حزب‌الله وجود ندارد اما وجود تربیت‌شدگان فضل‌الله در سطوح رهبرى این جنبش _که به رجال فضل ا‌‌لله معروفند‌- حضور غیر مستقیم وى را در این جنبش تامین مى کند.

در جریان انفجار مقر فرماندهى نیروهاى آمریکایى و فرانسوى، رسانه‌هاى غربى انگشت اتهام را به طرف فضل الله گرفتند و او را مسئول این انفجارها معرفى کردند. وقوع این حوادث سبب مطرح شدن وى به عنوان طراح و هدایت کننده اصلى یکى از بزرگ‌ترین حرکت‌هاى مقاومت اسلامى در سطح وسایل ارتباط جمعى جهان شد. فضل الله در سال 1367ش در گفت‌وگو با مجله حوزه (قم) تصرح کرد: من از این تهمتى که تبلیغات استعمارى جهان به من مى‌زنند و مرا مسئول انفجار مقر فرماندهى نیروهاى امریکایى در لبنان (مارنیز) و یا فرانسوى‌ها و دیگران مى‌دانند استفاده کردم و از فرصتى که پیش آمد و تمام وسایل ارتباط جمعى جهان اعم از امریکایى، انگلیسى، فرانسوى، روسى، ژاپنى، چینى یا کشورهاى اروپاى شرقى را بر روى من باز کرد. غالباً خبرنگاران آنها براى روزنامه و یا تلویزیون‌هاى خود با ممن مصاحبه کردند و درباره جمهورى اسلامى ایران و سیاست‌اسلامى و مذهب شیعه مطالبى پرسیدند و من از این فرصت استفاده مهمى کردم. در عین حال که آنان سعى در وارونه جلوه دادن مسایل و آلوده کردن چهره مرا داشتند، توانستم نداى اسلام را به تمام جهان برسانم.

جایگاه و نقش رهبرانه فضل الله در جنبش مقاومت اسلامى لبنان سبب شد تا یک بار ربوده و چهار بار ترور شود.

سید محمد حسین فضل الله خاطره خویش را از ربوده شدن خود به وسیله نیروهاى کتائب در سال 1982م چنین بازگو مى‌کند:

زمانى که اسراییل لبنان را (در سال 1982م) اشغال کرد و این اتفاق که ما از پیش بیم داشتیم اتفاق افتاد من به دعوت جمهورى اسلامى ایران براى شرکت در جشن‌هاى پیروزى انقلاب در این کشور به سر مى‌بردم. در همان‌جا با شرکت جمعى از علماى شیعه و سنى لبنانى مساله را بررسى و بیانیه‌اى صادر و اشغال‌گرى اسراییل را محکوم کردیم و به سرعت آماده بازگشت به لبنان شدیم. اما برخلاف انتظار متوجه شدیم که بیش‌تر ورودى‌هاى بیروت از سوى اسراییلى‌ها و یا نیروهاى داخلى هم‌پیمانشان بسته شده است.

در تلاش براى رسیدن به بیروت از راه بند امنیتى اسراییلى‌ها در منطقه شرقى بیروت گذشتیم و ناگهان در دام راه بند نیروهاى کتائب در نزدیکى اسراییلى‌ها افتادیم. آنان را متوقف کردند و ما و اتومبیلمان را بازرسى کردند و از داخل اتومبیل برخى اوراق و مصاحبه‌هاى مطبوعاتى را یافتند. ما را به دفتر کتائب در منطقه حازمیه بردند.همراه من پسرم (على) و جمعى از دوستانم بودند.

براى نخستین بار معناى (ربوده شدن ) را درک کردیم. تلاش ما براى مذاکراه با ربایندگان به جایى نرسید. زیرا آنان منتظر دستورهاى بعدى از سوى مقامات بالاتر بودند. در همان حال که ما را به بازداشتگاه مى‌بردند، برخى از مردم بامشاهده وضع اسارت ما، مرا به یکدیگر نشان مى‌دادند و مى‌گفتند: خمینی… از حسن اتفاق برخى نزدیکان ما شاهد اسارت ما بودند، به بیروت غربى و ناحیه جنوبى آن آمدند و مردم را آگاه کردند.

انتشار خبر ربوده شدن در میان مردم، مقدمه بحرانى سیاسى را فراهم آورده بود. اما پیش از تیره‌تر شدن اوضاع، ربایندگان درصدد جبران برآمدند. ناباورانه دیدیم که آنان -‌که پیش از این حاضر به سخن گفتن با ما نبودند-‌نزد ما آمدند و از ما عذرخواهى کردند و ما را به ناحیه جنوبى بیروت منتقل کردند.

فضل الله درباره عملیات‌هاى ترورى که در معرض آن قرار گرفت چنین مى‌گوید: نخستین بار در اوایل دهه هشتاد در منطقه (روضه الشهیدین) نزدیک محله الغبیرى بیروت، زمانى که براى ایراد سخنرانى در حسینیه الشیاح به آنجا مى‌رفتم، در کمین نظامى‌اى افتادیم که یکى از احزاب عربى (بعث عراق) بر سر راه ما نهاده بود. بارانى از گلوله به سمت اتومبیل هیات ما سرازیر شد، به گونه‌اى که بسیارى از گلوله‌ها به اتومبیل جلویى و عقبى اصابت کرد . اما تیرى به اتومبیل ما نخورد و ما به شکل طبیعى راه خود را ادامه دادیم و در موعد مقرر در حسینیه سخنرانى کردم ولى ماجرا ترور را براى مردم باز نگفتم.

مدتى پس از از این عملیات ناکام گروهى مسلح وارد منزلم در منطقه (الغبیرى) شدند و برنامه‌اشان این بود که پس از کشتن پاسداران به اتاقم هجوم آورند. آنان به شکلى کاملاً امنیتى وارد خانه شدند و پاسداران که احساس کردند اوضاع غیر عادى است، با آنان درگیر شدند و یکى از پاسداران منزل به شهادت رسید ولى عملیات تروریست‌ها ناکام ماند.

عملیات ترور سوم به گونه‌اى متفاوت انجام شد. این بار تروریست‌ها، کمى پیش از اذان صبح موشکى را به سمت اتاق خوابم -‌در ساختمان آپارتمانى- شلیک کردند اما این موشک به خطا به یک طبقه پایین‌تر _‌یعنى طبقه چهارم‌- اصابت کرد.

در همان زمان به گروهى از خبرنگاران که از من چیزى براى گفتن مى خواستند گفتم: تصور مى‌کردم کسى که در کنار شما نشسته است دیگر در معرض عملیات ترور قرار نخواهد گرفت اما دیدم که مساله برعکس است.

همین مساله سبب شد تا به توصیه مقامات امنیتى اسلامى از منطقه (الغبیرى) که نزدیک به مناطق حضور سازمان‌هاى فلسطینى و ناامن بود به منطقه (بئرالعبد) انتقال یابم) اما انفجار بزرگ 1984م که هدف آن کشتن من بود، در پاسخ به عملیات انفجار مقر مار نیز و المظلیین (مقر نیروهاى امریکایى و فرانسوى) رخ داد. زیرا دستگاه‌هاى تبلیغاتى در آن زمان سعى کردند تا مرا مسئول این انفجارها معرفى کنند.

استناد آنها به گزارش‌هاى مقام‌هاى اطلاعاتى محلى در منطقه شرقى بیروت بود که گزارش کرده بودند که من به دو جوان شهادت طلب که آن دو عملیات را اجرا کردند، تبریک گفته‌ام و به آنان در صورت انجام این عملیات بشارت بهشت را داده‌ام و پیش از انجام عملیات براى تکمیل برنامه و اطمینان از موفقیت آن به این مواضع سرکشى کرده‌ام. دستگاه‌هاى تبلیغاتى هم این افسانه‌ها را که شبیه رخدادهاى شگفت رمان‌ها یا نمایشنامه‌ها بود، بال و پر مى دادند.

به این ترتیب تبلیغات جهانى با شاخ و برگ دادن به این گزارش، نام مرا در ردیف عناوین عمده قرار داد. به تصور من این آغاز برنامه‌ریزى براى ترور من بود. اما باید به این گزراش‌ها، اطلاعاتى را بیفزایم که بعدها از میان اسناد امریکایى به دست آوردیم و نشان مى‌دهد که مساله فراتر از حد اتهام دست داشتن در انفجار مقر مارنیز (مقر نیروهاى نظامى امریکایى) بود. مساله این بود که من عنصرى دردسر ساز براى سیاست امریکا در لبنان بودم. این اطلاعات را از طریق روزنامه واشنگتن پست -‌مدتى پس از انفجار بئرالعبد‌- به دست آوردیم.

بعدها نیر در کتاب "پرده " (خاطرات ویلیام کیسى رییس سازمان اطلاعات مرکزى امریکا) خواندیم که وى در ضمن خاطراتش از جلسه‌اى که با امیر بندر بن سلطان بن عبدالعزیز سفیر عربستان سعودى در یکى از قهوه‌خانه‌هاى واشنگتن داشته سخن مى‌گوید. براساس آنچه در کتاب آمده ویلیام کیسى و بندر بن سلطان در آن جلسه به این نتیجه مى‌رسند که من عنصرى ناخوشایند براى سیاست امریکا هستم و باید ازدست من خلاص شوند. امیر بندر بن سلطان چکى به مبلغ سه میلیون دلار جهت مخارج ترور من به سازمان سیا تحویل مى‌دهد. زیرا بنابر آنچه در این کتاب آمده، کنگره امریکا با هزینه شدن مخارج چنین عملیاتى از بودجه کنگره امریکا موافقت نمى‌کرد. سازمان سیا براى انجام این عملیات یکى از مأموران سازمان اطلاعاتى انگلستان را به لبنان اعزام مى‌کند و او نیز با اجیر کردن عده‌اى مزدور در اطلاعات ارتش لبنان -‌که در آن زمان تحت ریاست سرهنگ سیمون قسیس بود‌- و نیز به کارگیرى مردان و زنانى ‌غالباً از منطقه "مشغره " در بقاع غربى- شبکه ترور را سازماندهى و مدت یک سال کامل براى تکمیل برنامه‌اشان برنامه‌ریزى کردند. آنان اتومبیل مرگ را که انباشته از مواد منفجره بود به نزدیک منزلم در منطقه بئر العبد منتقل کردند تا مرا ترور کنند. براساس برنامه آنان من مى‌بایست در لحظه انفجار اتومبیل به محل توقف آن رسیده باشم. اما الطاف خداى بزرگ سبب ناکامى عملیات کینه‌توزانه‌اشان شد.

شکست این عملیات از آن‌رو بود که من پس از اتمام نمازجمعه در حالى که خسته بودم آماده بازگشت بودم که زنى مومن از آشنایان نزد من آمد. او پس از خروج از مسجد استخاره کرده بود که براى مشورت و صحبت درباره برخى مسایل شرعى و مشاکل شخص‌اش نزد من بیاید. از قضا نتیجه استخاره‌اش هم خوب بود. ابتدا به خاطر خستگى ناشى از 5 ساعت فعالیت حال شنیدن حرف‌هایش را نداشتم و از او خواستم به منزلم بیاید. اما او اصرارى فوق‌العاده داشت که همان جا حرف‌هایش را با من در میان بگذارد.

ناچار پذیرفتم و او هم حرف‌هایش را زد. نمى‌دانستم که این مشیت الاهى است. اتفاقاً در همین لحاظات اتومبیلى شبیه اتومبیل ما به نزدیکى منزل ما رسید. هدایت کنندگان عملیات که گمان مى‌کردند اتومبیل ما به محل مورد نظر‌شان رسیده است، دگمه را فشار دادند و اتومبیل کار گذاشته را منفجر کردند.

در زمان انفجار من در مسجد بودم و به صحبت‌هاى آن زن گوش مى‌کردم. اگر آن زن مرا معطل نکرده بود در زمان انفجار در همان مکان مى‌بودم. جالب توجه است که برخى رادیوهاى محلى لبنان پنج دقیقه پس از عملیات اعلام کردند که فضل‌الله در این انفجار نابوده شده است و این نشان مى‌دهد که براى ترور من علاوه بر برنامه‌ریزى امنیتى، برنامه‌ریزى تبلیغاتى هم شده بود.

فضل الله درباره برنامه‌ریزى تبلیغاتى این حادثه مى گوید:

آن روز ملاحظه کردم که گروهى از نمایندگان رسانه‌هاى تبلیغاتى غربى و محلى از من تقاضاى ایراد سخن -‌هرچه که باشد‌- مى کنند. حتى تلویزیون فرانسه قبل از این حادثه از من تقاضا کرد حتى به مدت یک دقیقه هم که شده سخنى بگویم.

این رسانه‌ها لحظه به لحظه در داخل مسجد مرا همراهمى کردند و از من تصویر مى‌گرفتند. گو این که این رسانه‌ها با گرفتن فیلم و تصویر از خطبه‌ام در نماز جمعه بعداً به مخاطبان خود بگویند که این آخرین فیلم و عکس از فلانى است. زیرا برنامه آنان بسیار دقیق طرح‌ریزى شده بود. اما این برنامه ناکام ماند. البته صدها شهید و زخمى برجاى گذاشت. شمار شهیدان این انفجار ‌که زن و مرد و کودک و نوجوان و پیر در آن به چشم مى خورد‌- به بیش از هشتاد تن رسید. برخى کودکان در شکم مادران و برخى بر روى دستان مادران خود به شهادت رسیدند. این حادثه حدود دویست زخمى بر جاى گذاشت که برخى از آنان دچار نقص عضو شدند. منطقه محل انفجار منطقه تنگ و شلوغ و زمان انفجار هنگام بازگشت کارگران به خانه‌هایشان بود.

در خاطرات ویلیام کیسى آمده است که امیر بندر بن سلطان ‌سفیر عربستان سعودى در واشنگتن‌- با شنیدن خبر ناکامى ترور من دچار دل‌پیچه شد، اما براى کاستن از تاثیر این مساله بر خود به اربابش رییس سازمان سیا مىگوید که به من (فضل‌الله) و هوادارانم در حاشیه جنوبى شهر بیروت در مقابل سکوتم از دعوت به انتقام‌گیرى از امریکا یک میلیون دلار کمک مالى و دارو و… داده است. ویلیام کیسى در پاسخ مى‌گوید: در این صورت مبلغ رشوه از هزینه عملیات ترور کمتر است! من در همان زمان اعلام کردم کسى در روى زمین و هر مقام اطلاعاتى‌اى که مى‌تواند ثابت کند من یک ریال از هر مقام دولتى یا غیر دولتى گرفته‌ام سندش را رو کند.

فضل الله درباره اهداف و پیامدهاى این انفجار مى گوید: تصور مى‌کنم که این انفجار که هدف آن ترور من بود پاسخى به انفجار مقر نیروهاى امریکایى در فرودگاه بیروت بود. اما امریکایى‌ها ناکام ماندند و پیامدهاى آن نیز به زیان سیاست امریکا در لبنان تمام شد. این انفجار در خود امریکا نیز بازتاب یافت و پس از آن که روزنامه واشنگتن پست برخى اطلاعاتش را درباره این انفجار و عوامل پشت پرده آن منتشر کرد رییس جمهور امریکا رونالد ریگان وادار شد تا علناً اعلام کند که دستور ترور مرا صادر نکرده و امریکا در این عملیات مشارکت نداشته است.

هرگاه به یاد این عملیات شیطانى مى‌افتم به این مساله مى‌اندیشم که امریکا که همه مخالفان خود را به تروریست بودن متهم مى کند چگونه با عملیاتى امنیتى ‌تروریستى حدود دویست و هشتاد تن از کارگران و دیگر مردم بى‌گناه را یکجا درو مى‌کند.

در این عملیات حتى برخى جنین‌ها در شکم مادرانشان متلاشى شدند. معتقدم که وحشى‌گرى امریکا در مسایل امنیتى هیچ مرزى ندارد و این دولت هرجا که پاى منافقش در میان باشد هر کارى را مجاز مى‌شمرد. از همان زمان و البته پیش از آن هیچ احترامى به مواعظ امریکا درباره حقوق بشر ومحکومیت تروریسم و دفاع از آزادى قایل نبوده و نیستم.

بخش اول

علامه "سید‌محمد حسین فضل‌الله " مرجع عالی شیعیان در لبنان که بر اثر خونریزی شدید معده، امروز دار فانی را وداع گفت، در سال 1935م (1354ق) در نجف اشرف در خانواده روحانى دیده به جهان گشود.

در دوره کودکى وارد مکتب خانه شد تا خواندن و نوشتن و قرائت قرآن را بیاموزد. اما فضاى خشن مکتب خانه که تحت اداره افراد کهنسال بود با مزاجش سازگار نیامد و حتى آثار منفى بر روحیه اش گذارد. به زودى وارد مدرسه اى شد که مرکزى با نام (منتدى النشر) به سبک جدید تاسیس کرده بود. وى وارد کلاس سوم این دبستان شد و زمانى که کلاس چهارم را مى گذراند، دبستان را هم ترک گفت و در سن نه سالگى تحصیلات حوزوى‌اش را آغاز کرد. هم زمان با تحصیلات حوزوى و به تناسب سن و ذهنیت خویش به فضاى پیرامون و اوضاع زمانه توجه داشت و اندیشه‌ها و دغدغه‌هاى فرهنگى و سیاسى زمانه‌اش را از طریق مجلات مصر و لبنان و روزنامه هاى عراقى پیگیرى مى‌کرد.

سید محمد حسین دروس مرسوم حوزوى از صرف و نحو و معانى و بیان تامنطق و اصول فقه را نزد پدر خود فراگرفت و در این مرحله استادى غیر از پدرش نداشت. تا این که براى فراگیر جلد دوم کتاب کفایة‍الاصول به محضر یکى از اساتید ایرانى‌اش به نام شیخ مجتبى لنکرانى مى شتابد.

با اتمام کتاب کفایة الاصول به درس خارج مراجع أن دوره مانند سید ابوالقاسم خویى،‌‌‌‌‌سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودى و شیخ حسین حلى راه یافت و در کنار دروس خارج اصول فقه و فقه، بخشى از کتاب (الاسفار الارهم) معروف به (حکمت متعالیه) ملاصدرا شیرازى را نزد ملاصدرا بادکوبه‌اى فرا گرفت و مدت پنج سال نیز این درس را از سید محمد باقر صدر فراگرفت. استادش سید ابوالقاسم خویى به او توصیه کرده بود تا این درس را به طور جدى پیگیرى کند.

فضل الله در سال 1952م در سن هفده سالگى براى نخستین بار به قصد دید و بازدید خانوادگى به لبنان رفت و در این سفر که هم زمان با اربعین درگذشت سید محسن امین عاملى بود قصیده‌اى در رثاى او سرود و در آیین یادبود او قرائت کرد. وى در این قصیده بسیارى از مسایل سیاسى روز و از جمله مساله وحدت و بیدارى اسلامى و مهاجرت جوانان را مطرح و استعمار فرانسه را تقبیح کرد. روزنامه‌هاى آن روز لبنان این قصیده را تحریک کننده و احساس برانگیز توصیف کردند.

در سال 1966م جمعى از موسسان انجمن مذهبى "اسرة‌‌‌‌‌‌‌‌‌التآخى " منطقه نبعه در حاشیه شرقى بیروت از فضل الله دعوت کردند تا در آن منطقه رحل اقامت افکند.

وى این دعوت را پذیرفت و در همین سال به قصد اقامت دائم به وطن اصلى خویش بازگشت.

* اساتید

1. سید عبدالرئوف فضل الله (پدر سید محمد حسین)

وى در سال 1325 در جبل عامل زاده شد. براى تحصیل علوم دینى به نجف هجرت کرد و مراتب علم و کمال را نزد میرزا افتاح شهیدى، سید ابوالحسن اصفهانى و سید عبدالهادى شیرازى گذراند. سپس حلقه تدریس دایر کرد و پس از سال‌ها تدریس در حوزه علمیه نجف به لبنان بازگشت. او مرجع مذهبى بسیارى از شیعیان و به ویژه شیعیان جبل عامل در جنوب لبنان بود.

2. سید ابوالقاسم خویى

در سال 1317ق زاده شد و در سال 1318 همراه خانواده به نجف اشرف مهاجرت کرد. وى نزد اساتیدى چون شیخ الشریعه اصفهانى محقق (ضیاء الدین) عراقى، محمد حسین اصفهانى کمپانى، شیخ محمد حسین نائینى، شیخ محمد جواد بلاغى نجفى، و سید حسین بادکوبه‌اى مراتب تحصیلات حوزوى را طى کرد و به مرتبه مرجعیت شیعه و زعامت حوزه علمیه نجف رسید.

3. سید محسن حکیم

در سال 1306ق در نجف زاده شد. دروس حوزوى را نزد اساتیدى چون ملا محمد کاظم خراسانى، شیخ محمد حسین نائینى و محقق عراقى گذراند و به مرتبه مرجعیت شیعه دست یافت.

4. سید محمود شاهرودى

در سال 1301 در یکى از روستاهاى شاهرود زاده شد . براى کسب علوم دینى به نجف اشرف کوچید و در محضر درس ملا محمد کاظم خراسانى و محقق عراقى و شیخ محمد حسین نائینى حضور یافت. وى که از موقعیت ممتاز نزد استادش نائینى برخوردار بود از مراجعى است که مرجعیتشان در آفاق جهان شیعه فراگسترده شد. او در سال 1396ق چشم از جهان فرو بست.

5. شیخ حسین حلّى

از فقهاى مشهور نجف بود که بیش‌ترین تحصیل خود را نزد میرزا محمد حسین نائینى گذراند. مقام علمى وى در حد مرجعیت بود اما روحیه زاهدانه‌اش مانع مى‌شد که او خود را در این عرصه مطرح کند. وى در سال 1396م درگذشت.

6. شیخ صدرا بادکوبه‌اى معروف به ملاصدرا قفقازى

در سال 1316م دریکى از روستاهاى بادکوبه به دنیا آمد. پس از گذراندن مراحل مقدماتى نزد عموى خویش در سال 1348 به نجف هجرت کرد و در درس میرزا محمد حسین نایینى و سید ابوالحسن اصفهانى حضور یافت. وى در مدتى بیش از چهل سال در نجف به تدریس سطح و فلسفه اشتغال داشت و در سال 1393ق درگذشت.

7. سید محمد سعید فضل الله (عموى سید محمد حسین)

در سال 1316ق چشم بر جهان گشود. در سال 1337 به نجف عزیمت کرد و در دروس میرزا محمد حسین نایینى و میرزا فتاح شهیدى تبریزى و سید ابوالحسن اصفهانى و سید عبدالهادى حضور یافت. با آن که اسباب مرجعیت برایش فراهم بود، اما وى به سبب روحیه زاهدانه‌اش از قبول آن امتناع ورزید. وى تاثیر فراوانى در شکل‌گیرى شخصیت علمى و اخلاقى سید محمد حسین داشت.

*پویش فرهنگى و علمى

سید محمد حسین فضل الله از سال‌هاى نخست نوجوانى، در کنار استمرار تحصیلات حوزوى مطالعات و فعالیت‌هایى را پى گرفت که در محیط بسته حوزه علمیه نجف چندان پذیرفته نبود. وى با تعمیق و تداوم مطالعات ادبى و قرائت مجلاتى چون مجله الکاتب طه حسین اندک اندک به وجود قریحه شعر در نهاد خویش پى برد و شروع به سرودن شعر کرد. بعدها این قریحه چندان در او شکفت که حاصل آن در قالب سه دیوان شعر منتشر شد.

سرمقاله نخست انتشار این مجله را سید محمد باقر با عنوان (رسالتنا) (رسالت ما) نگاشته است.

وى پس از بازگشت به لبنان در سال 1966م فعالیت‌هاى علمى، فرهنگى و اجتماعى گسترده‌اى را در لبنان به راه انداخت که امروزه پس از 45 سال از آغاز این فعالیت‌ها کارنامه پربارى از آن در ابعاد مختلف مشهود است.

وى با برگزارى جلسات تفسیر و وعظ دینى و اخلاقى و برنامه‌هاى پاسخ به پرسش‌ها-‌که هنوز هم به صورت منظم تداوم دارد-‌توانست تحول عظیمى در چندین نسل پدید آورد و چنان که خود مى‌گوید: افتخار تربیت غالب نیروهاى مبارز و فعالان مذهبى شیعه را از آن خود نماید.

تأسیس حوزه علوم دینى به نام "المعهد الشرعى الاسلامى " به هدف پرورش طلاب علوم دینى بخش دیگرى از فعالیت‌هاى فرهنگى و علمى سید محمد حسین فضل‌الله است. وى در این مدرسه تدریس درس خارج اصول وفقه را برعهده دارد. بسیارى از شخصیت‌هاى جنبش مقاومت اسلامى لبنان تربیت شده این مدرسه هستند. شهید شیخ راغب حرب از نخستین طلاب این مدرسه بود.

وى علاوه بر "المعهد الشرعى " که در شهر بیروت واقع است، حوزه علمیه ویژه زنان را نیز در بیروت و حوزه‌اى نیز در صور و حوزه المرتضى در دمشق (سیده زینب) را تا‌سیس کرده است.

* تألیفات:

از سید محمد حسین فضل الله تاکنون بیش از هفتاد عنوان کتاب -‌که درمجموع به بیش از یکصد جلد مى رسد‌- منتشر شده است. برخى از کتاب‌هاى ایشان مجموعه سخنرانى‌ها و برخى دیگر تقریرات درس‌هاى خارج اصول و فقه ایشان است که به وسیله شاگردانشان تنظیم شده است.

الف) پژوهش‌هاى قرآنى

1. من وحى القرآن (تفسیر قرآن در 24 جلد)

2. الحوار فى القرآن

3. اسلوب الدعوه فى القرآن

4. من عرفان القرآن

5. حرکة النبوة فى مواجهه الانحراف

6. دراسات و بحوث قرآنیة

ب) کتاب‌هاى فقهى

7. المسائل الفقهیه

8. الفتاوى الواضحه

9. فقه الحیا‌ة

10. کتاب الجهاد

11. کتاب النکاح

12. القرعة و الاستخارة

13. الیمین و العهد و النذر

14. الاجارة

15. رسالة فى الرضاع

16. فقه الشریعة (رساله‍‍ى علمیه)

17. الصید و الذباحة

18. دلیل المناسک

19. الشرکة

20. الوصیة

21. المواریث

ج) اندیشه اسلامى

22. خطوات على طریق الاسلام

23. قضایانا على ضوء الاسلام

24. الاسلام و منطق القوة

25. الحرکة الاسلامیة، هموم و قضایا

26. من اجل الاسلام

27. مفاهیم اسلامیة عامه (10 جلد)

28. فى آفاق الحوار الاسلامى المسیحى

29. دنیا الشباب

30. دنیا المرأة

31. تأملات اسلامیة حول المرأة

32. قراءة جدیدة لفقه المرأة الحقوقى

33. الوحدة الاسلامیة بین الواقع و المثال

34. قضایا اسلامیة معاصرة

35. اسئلة وردود من القلب

36. المرجعیة و حرکة الواقع

37. الاسلام و المسیحیه

38. الاسلام و فلسطین

39. الاسلامیون و التحدیات المعاصرة

40. السلام و المشروع الحضارى

41. خطاب الاسلامیین و المستقبل

42. مع الحکمة فى خط الاسلام

43. الندوة (20 جلد)

44. الجمعة منبر ومحراب

45. صلاة الجمعة، الکلمة و الموقف

46. من وحى عاشورا

47. حدیث عاشورا

48. على طریق کربلا

49. تأملات فى آفاق الامام موسى الکاظم(ع)

50. فى رحاب أهل البیت علیهم السلام

51. آفاق اسلامیه

52. فى رحاب الدعاء

53. الانسان و الحیاة

54. حوارات فى الفکر و الاجتماع و السیاسه

55. روى و مواقف (3 جلد)

56. المعالم الجدیدة للمرجعیة الشیعیة

57. تأملات فى الفکر السیاسى الاسلامى

58. صراع الارادات

59. المقاومة الاسلامیة

60. شرح خطبة الزهراء (سلام الله علیها)

61. الفقیه و الامة

63. اراد‌ة القوه

64. بینات

65. الهجرة و الاغتراب

66. الزهراء القدوة

67. مطارحات فى قضایا قرآنیة

68. تحدیات المهجر

69. آفاق الروح (شرح صحیفه سجادیه در 3 جلد)

70. مجموعه هاى شعرى

71. یا ظلال الاسلام (رباعیات)

72. قصائد من اجل الاسلام و الحیاة

73. على شاطى الوجدان