بخش اول

علامه "سید‌محمد حسین فضل‌الله " مرجع عالی شیعیان در لبنان که بر اثر خونریزی شدید معده، امروز دار فانی را وداع گفت، در سال 1935م (1354ق) در نجف اشرف در خانواده روحانى دیده به جهان گشود.

در دوره کودکى وارد مکتب خانه شد تا خواندن و نوشتن و قرائت قرآن را بیاموزد. اما فضاى خشن مکتب خانه که تحت اداره افراد کهنسال بود با مزاجش سازگار نیامد و حتى آثار منفى بر روحیه اش گذارد. به زودى وارد مدرسه اى شد که مرکزى با نام (منتدى النشر) به سبک جدید تاسیس کرده بود. وى وارد کلاس سوم این دبستان شد و زمانى که کلاس چهارم را مى گذراند، دبستان را هم ترک گفت و در سن نه سالگى تحصیلات حوزوى‌اش را آغاز کرد. هم زمان با تحصیلات حوزوى و به تناسب سن و ذهنیت خویش به فضاى پیرامون و اوضاع زمانه توجه داشت و اندیشه‌ها و دغدغه‌هاى فرهنگى و سیاسى زمانه‌اش را از طریق مجلات مصر و لبنان و روزنامه هاى عراقى پیگیرى مى‌کرد.

سید محمد حسین دروس مرسوم حوزوى از صرف و نحو و معانى و بیان تامنطق و اصول فقه را نزد پدر خود فراگرفت و در این مرحله استادى غیر از پدرش نداشت. تا این که براى فراگیر جلد دوم کتاب کفایة‍الاصول به محضر یکى از اساتید ایرانى‌اش به نام شیخ مجتبى لنکرانى مى شتابد.

با اتمام کتاب کفایة الاصول به درس خارج مراجع أن دوره مانند سید ابوالقاسم خویى،‌‌‌‌‌سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودى و شیخ حسین حلى راه یافت و در کنار دروس خارج اصول فقه و فقه، بخشى از کتاب (الاسفار الارهم) معروف به (حکمت متعالیه) ملاصدرا شیرازى را نزد ملاصدرا بادکوبه‌اى فرا گرفت و مدت پنج سال نیز این درس را از سید محمد باقر صدر فراگرفت. استادش سید ابوالقاسم خویى به او توصیه کرده بود تا این درس را به طور جدى پیگیرى کند.

فضل الله در سال 1952م در سن هفده سالگى براى نخستین بار به قصد دید و بازدید خانوادگى به لبنان رفت و در این سفر که هم زمان با اربعین درگذشت سید محسن امین عاملى بود قصیده‌اى در رثاى او سرود و در آیین یادبود او قرائت کرد. وى در این قصیده بسیارى از مسایل سیاسى روز و از جمله مساله وحدت و بیدارى اسلامى و مهاجرت جوانان را مطرح و استعمار فرانسه را تقبیح کرد. روزنامه‌هاى آن روز لبنان این قصیده را تحریک کننده و احساس برانگیز توصیف کردند.

در سال 1966م جمعى از موسسان انجمن مذهبى "اسرة‌‌‌‌‌‌‌‌‌التآخى " منطقه نبعه در حاشیه شرقى بیروت از فضل الله دعوت کردند تا در آن منطقه رحل اقامت افکند.

وى این دعوت را پذیرفت و در همین سال به قصد اقامت دائم به وطن اصلى خویش بازگشت.

* اساتید

1. سید عبدالرئوف فضل الله (پدر سید محمد حسین)

وى در سال 1325 در جبل عامل زاده شد. براى تحصیل علوم دینى به نجف هجرت کرد و مراتب علم و کمال را نزد میرزا افتاح شهیدى، سید ابوالحسن اصفهانى و سید عبدالهادى شیرازى گذراند. سپس حلقه تدریس دایر کرد و پس از سال‌ها تدریس در حوزه علمیه نجف به لبنان بازگشت. او مرجع مذهبى بسیارى از شیعیان و به ویژه شیعیان جبل عامل در جنوب لبنان بود.

2. سید ابوالقاسم خویى

در سال 1317ق زاده شد و در سال 1318 همراه خانواده به نجف اشرف مهاجرت کرد. وى نزد اساتیدى چون شیخ الشریعه اصفهانى محقق (ضیاء الدین) عراقى، محمد حسین اصفهانى کمپانى، شیخ محمد حسین نائینى، شیخ محمد جواد بلاغى نجفى، و سید حسین بادکوبه‌اى مراتب تحصیلات حوزوى را طى کرد و به مرتبه مرجعیت شیعه و زعامت حوزه علمیه نجف رسید.

3. سید محسن حکیم

در سال 1306ق در نجف زاده شد. دروس حوزوى را نزد اساتیدى چون ملا محمد کاظم خراسانى، شیخ محمد حسین نائینى و محقق عراقى گذراند و به مرتبه مرجعیت شیعه دست یافت.

4. سید محمود شاهرودى

در سال 1301 در یکى از روستاهاى شاهرود زاده شد . براى کسب علوم دینى به نجف اشرف کوچید و در محضر درس ملا محمد کاظم خراسانى و محقق عراقى و شیخ محمد حسین نائینى حضور یافت. وى که از موقعیت ممتاز نزد استادش نائینى برخوردار بود از مراجعى است که مرجعیتشان در آفاق جهان شیعه فراگسترده شد. او در سال 1396ق چشم از جهان فرو بست.

5. شیخ حسین حلّى

از فقهاى مشهور نجف بود که بیش‌ترین تحصیل خود را نزد میرزا محمد حسین نائینى گذراند. مقام علمى وى در حد مرجعیت بود اما روحیه زاهدانه‌اش مانع مى‌شد که او خود را در این عرصه مطرح کند. وى در سال 1396م درگذشت.

6. شیخ صدرا بادکوبه‌اى معروف به ملاصدرا قفقازى

در سال 1316م دریکى از روستاهاى بادکوبه به دنیا آمد. پس از گذراندن مراحل مقدماتى نزد عموى خویش در سال 1348 به نجف هجرت کرد و در درس میرزا محمد حسین نایینى و سید ابوالحسن اصفهانى حضور یافت. وى در مدتى بیش از چهل سال در نجف به تدریس سطح و فلسفه اشتغال داشت و در سال 1393ق درگذشت.

7. سید محمد سعید فضل الله (عموى سید محمد حسین)

در سال 1316ق چشم بر جهان گشود. در سال 1337 به نجف عزیمت کرد و در دروس میرزا محمد حسین نایینى و میرزا فتاح شهیدى تبریزى و سید ابوالحسن اصفهانى و سید عبدالهادى حضور یافت. با آن که اسباب مرجعیت برایش فراهم بود، اما وى به سبب روحیه زاهدانه‌اش از قبول آن امتناع ورزید. وى تاثیر فراوانى در شکل‌گیرى شخصیت علمى و اخلاقى سید محمد حسین داشت.

*پویش فرهنگى و علمى

سید محمد حسین فضل الله از سال‌هاى نخست نوجوانى، در کنار استمرار تحصیلات حوزوى مطالعات و فعالیت‌هایى را پى گرفت که در محیط بسته حوزه علمیه نجف چندان پذیرفته نبود. وى با تعمیق و تداوم مطالعات ادبى و قرائت مجلاتى چون مجله الکاتب طه حسین اندک اندک به وجود قریحه شعر در نهاد خویش پى برد و شروع به سرودن شعر کرد. بعدها این قریحه چندان در او شکفت که حاصل آن در قالب سه دیوان شعر منتشر شد.

سرمقاله نخست انتشار این مجله را سید محمد باقر با عنوان (رسالتنا) (رسالت ما) نگاشته است.

وى پس از بازگشت به لبنان در سال 1966م فعالیت‌هاى علمى، فرهنگى و اجتماعى گسترده‌اى را در لبنان به راه انداخت که امروزه پس از 45 سال از آغاز این فعالیت‌ها کارنامه پربارى از آن در ابعاد مختلف مشهود است.

وى با برگزارى جلسات تفسیر و وعظ دینى و اخلاقى و برنامه‌هاى پاسخ به پرسش‌ها-‌که هنوز هم به صورت منظم تداوم دارد-‌توانست تحول عظیمى در چندین نسل پدید آورد و چنان که خود مى‌گوید: افتخار تربیت غالب نیروهاى مبارز و فعالان مذهبى شیعه را از آن خود نماید.

تأسیس حوزه علوم دینى به نام "المعهد الشرعى الاسلامى " به هدف پرورش طلاب علوم دینى بخش دیگرى از فعالیت‌هاى فرهنگى و علمى سید محمد حسین فضل‌الله است. وى در این مدرسه تدریس درس خارج اصول وفقه را برعهده دارد. بسیارى از شخصیت‌هاى جنبش مقاومت اسلامى لبنان تربیت شده این مدرسه هستند. شهید شیخ راغب حرب از نخستین طلاب این مدرسه بود.

وى علاوه بر "المعهد الشرعى " که در شهر بیروت واقع است، حوزه علمیه ویژه زنان را نیز در بیروت و حوزه‌اى نیز در صور و حوزه المرتضى در دمشق (سیده زینب) را تا‌سیس کرده است.

* تألیفات:

از سید محمد حسین فضل الله تاکنون بیش از هفتاد عنوان کتاب -‌که درمجموع به بیش از یکصد جلد مى رسد‌- منتشر شده است. برخى از کتاب‌هاى ایشان مجموعه سخنرانى‌ها و برخى دیگر تقریرات درس‌هاى خارج اصول و فقه ایشان است که به وسیله شاگردانشان تنظیم شده است.

الف) پژوهش‌هاى قرآنى

1. من وحى القرآن (تفسیر قرآن در 24 جلد)

2. الحوار فى القرآن

3. اسلوب الدعوه فى القرآن

4. من عرفان القرآن

5. حرکة النبوة فى مواجهه الانحراف

6. دراسات و بحوث قرآنیة

ب) کتاب‌هاى فقهى

7. المسائل الفقهیه

8. الفتاوى الواضحه

9. فقه الحیا‌ة

10. کتاب الجهاد

11. کتاب النکاح

12. القرعة و الاستخارة

13. الیمین و العهد و النذر

14. الاجارة

15. رسالة فى الرضاع

16. فقه الشریعة (رساله‍‍ى علمیه)

17. الصید و الذباحة

18. دلیل المناسک

19. الشرکة

20. الوصیة

21. المواریث

ج) اندیشه اسلامى

22. خطوات على طریق الاسلام

23. قضایانا على ضوء الاسلام

24. الاسلام و منطق القوة

25. الحرکة الاسلامیة، هموم و قضایا

26. من اجل الاسلام

27. مفاهیم اسلامیة عامه (10 جلد)

28. فى آفاق الحوار الاسلامى المسیحى

29. دنیا الشباب

30. دنیا المرأة

31. تأملات اسلامیة حول المرأة

32. قراءة جدیدة لفقه المرأة الحقوقى

33. الوحدة الاسلامیة بین الواقع و المثال

34. قضایا اسلامیة معاصرة

35. اسئلة وردود من القلب

36. المرجعیة و حرکة الواقع

37. الاسلام و المسیحیه

38. الاسلام و فلسطین

39. الاسلامیون و التحدیات المعاصرة

40. السلام و المشروع الحضارى

41. خطاب الاسلامیین و المستقبل

42. مع الحکمة فى خط الاسلام

43. الندوة (20 جلد)

44. الجمعة منبر ومحراب

45. صلاة الجمعة، الکلمة و الموقف

46. من وحى عاشورا

47. حدیث عاشورا

48. على طریق کربلا

49. تأملات فى آفاق الامام موسى الکاظم(ع)

50. فى رحاب أهل البیت علیهم السلام

51. آفاق اسلامیه

52. فى رحاب الدعاء

53. الانسان و الحیاة

54. حوارات فى الفکر و الاجتماع و السیاسه

55. روى و مواقف (3 جلد)

56. المعالم الجدیدة للمرجعیة الشیعیة

57. تأملات فى الفکر السیاسى الاسلامى

58. صراع الارادات

59. المقاومة الاسلامیة

60. شرح خطبة الزهراء (سلام الله علیها)

61. الفقیه و الامة

63. اراد‌ة القوه

64. بینات

65. الهجرة و الاغتراب

66. الزهراء القدوة

67. مطارحات فى قضایا قرآنیة

68. تحدیات المهجر

69. آفاق الروح (شرح صحیفه سجادیه در 3 جلد)

70. مجموعه هاى شعرى

71. یا ظلال الاسلام (رباعیات)

72. قصائد من اجل الاسلام و الحیاة

73. على شاطى الوجدان